Παροιμίες και Ρήσεις

Στάχτη και μπούλμπερη

Ευχή καταστροφής. Μπούλμπερη (ή μπούρμπερη) είναι η σκόνη. Πρόκειται για παραφθαρμένη μεσαιωνική λέξη (πούλβερις), που ετυμολογείται από το λατ. pulvis, -eris (= κόνις, κονιορτός).

Σαρδόνιο γέλιο

Ο Όμηρος στην Οδύσσεια (υ 302) αναφέρεται σε σαρδάνειον γέλωτα (:μείδησε δέ θυμώ σαρδάνιον μάλα τοίον), που ερμηνεύεται από τον καθηγητή Σταματάκο: γέλασε με την καρδιά του, ένα γέλωτα πολύ πικρόν. Το Λεξικό Σουΐδα αναφέρει τη φράση Σαρδάνιος γέλως ως παροιμία επί των επ’ ολέθρω τω σφων αυτών γελώντων ή, γενικότερα, επί γέλωτος πικρού ή ειρωνικού καί χλευαστικού. Ωστόσο είναι αμφίβολο αν το ομηρικό σαρδάνιον [που ετυμολογείται από το ρήμα σαίρω = παραστρέφω τά χείλη, ώστε δεικνύω τούς οδόντας, μειδιώ με διεσταλμένα χείλη, επί οργής, χαιρεκακίας κ.λπ.] έχει σχέση με το νεότερο σαρδόνιο ή σαρδονικό.

Η προέλευση της φράσης είναι αβέβαιη. Κατά τον Πλούταρχο, προέρχεται από το σπασμωδικό μορφασμό των Σαρδεέων, τους οποίους οι Καρχηδόνιοι έκαιγαν ζωντανούς μέσα στο κούφιο άγαλμα του θεού Μολώχ. Ίσως, πάλι, να συνδέεται με την αρχαία Σαρδώ, τη σημερινή Σαρδηνία, στην οποία φυτρώνει ένα δηλητηριώδες φυτό (πιθ. σαρδάνη), το οποίο διέστελλε το πρόσωπο εκείνου που το έτρωγε και του προκαλούσε σπασμωδικό γέλιο.

Κύκνειο άσμα

Ερμηνεία: το τελευταίο έργο πνευματικού δημιουργού, ιδίως ποιητή, καλλιτέχνη ή συγγραφέα, πριν από το θάνατό του (Μπαμπινιώτης). Η φράση προήλθε από την παράδοση ότι ο κύκνος - ο οποίος κατά την αρχαιότητα θεωρείτο όρνεον φιλωδόν (Λεξικό Σουΐδα) - όταν διαισθανθεί το θάνατό του, κελαηδεί με γλυκιά φωνή. Συγγενείς παροιμιώδεις φράσεις της αρχαίας: τό κύκνειον (ενν. άσμα), τό κύκνειον άδειν, τό κύκνειον εξηχείν (= τό έσχατον πειράσθαι, τάς τελευταίας παρακλήσεις εκφέρειν, Λεξικό Αθ. Σακελλαρίου).

Γούρμα κι άγουρα

Ηπειρώτικη παροιμία. Αναφέρεται σε όσους μιλούν ή ενεργούν απερίσκεπτα αδυνατώντας να διακρίνουν μεταξύ σωστού και λάθους, όπως οι λαίμαργοι τρώνε συχνά αδιακρίτως ώριμα (γούρμα) και άγουρα φρούτα.

Ες αύριον τα σπουδαία

Φράση που λέγεται – συχνά ειρωνικά – όταν προτείνουμε την αναβολή ή τη χρονική μετάθεση αποφάσεων ή ενεργειών, επικαλούμενοι τη σπουδαιότητά τους. Προέρχεται από τον Πλούταρχο (Βίος Πελοπίδα 10). Ανήκει στον Θηβαίο στρατηγό Αρχία, φίλο των Σπαρτιατών, ο οποίος, όταν σε ένα συμπόσιο κάποιος του επέδωσε ένα γράμμα, που περιείχε την πληροφορία ότι κινδύνευε από τους δημοκρατικούς και τον Πελοπίδα, εκείνος - πάνω στο γλέντι και μέσα στη χαρά του, πάνω στη μέθη της δύναμής του και της εξουσίας - αμέλησε να το ανοίξει. Αντί, λοιπόν, να διαβάσει την επιστολή, την έβαλε στην άκρη σχολιάζοντας «ες αύριον τά σπουδαία». Σε λίγο πλήρωσε το κόστος αυτής της αναβολής: δολοφονήθηκε και ο ίδιος και οι φίλοι του.

Η αγάπη πιάνεται από τα μάτια

Η γνώμη ότι ο έρωτας έχει την αφορμή του στα μάτια, ότι γεννιέται εκ της θεωρίας του αγαπωμένου, είναι κοινή στα δημοτικά τραγούδια: Από τα μάτια πιάνεται, στα χείλη κατεβαίνει, κι από τα χείλη στην καρδιά ριζώνει και δε βγαίνει. Οι καταβολές της πίστης αυτής είναι αρχαίες, όπως μαρτυρούν οι πηγές: ο Ησύχιος – μεταξύ άλλων – παραδίδει τον αδέσποτο στίχο «εκ του γάρ εισοράν γίγνετ’ ανθρώποις εράν», ο οποίος μετέπεσε σε παροιμία.

Και ο τραγικός Ευριπίδης στον Ιππόλυτο δέχεται «Έρως, έρως, ο κατ’ ομμάτων στάζεις πόθον, εισάγων γλυκείαν ψυχαίς χάριν ους επιστρατεύση». Κοινό τόπο αποτελεί, επίσης, σε μεταγενέστερους, ελληνιστικούς και Ρωμαίους, συγγραφείς. Πολλές και οι αντίστοιχες Ιταλικές, Γαλλικές, Γερμανικές κ.α. παροιμιώδεις φράσεις.

Σιβυλλικός χρησμός

Αινιγματικός, μυστηριώδης. Το όνομα Σίβυλλα απαντά αρχικά στον Ηράκλειτο. Συνήθως αναφέρονται διάφορες ομώνυμες προφητικές γυναίκες (πβ. Σίβυλλαι γεγόνασιν εν διαφόροις τόποις καί χρόνοις τόν αριθμόν δέκα, Λεξικό Σουΐδα), ώστε το όνομα να ταυτιστεί με την ιδιότητα και να σχηματιστούν από αυτό ρήμα σιβυλλιάω (= επιθυμώ Σιβυλλιακάς προφητείας, είμαι μανιώδης, ένθους, ως η Σίβυλλα) και ουσ. σιβυλλιστής (= ο εκ των Σιβυλλείων βιβλίων προφητεύων, εν γένει μάντις, προφήτης, χρησμολόγος).

Κόψε με σφάξε με αγά μου ν’ αγιάσω

Η παροιμία στιγματίζει όσους δείχνουν άτολμη ή παθητική στάση και, φοβούμενοι να υπερασπίσουν ή να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, πασχίζουν να αποκρύψουν την δειλία τους, προφασιζόμενοι ότι παραιτούνται από αυτά ή επιλέγοντας οι ίδιοι την ήττα ή τη δοκιμασία παρακινούμενοι δήθεν από ανώτερες ηθικές αξίες. Κατά τον Ν. Πολίτη, ελέχθη υπό των χριστιανών, οι οποίοι αντί ν’ αμυνθώσιν υπέρ της ζωής των, δειλιάζοντας πρό των αλλοπίστων υπέμενον άνευ αντιστάσεως τόν θάνατον, προσδοκώντες τόν στέφανον του μαρτυρίου.


Aσπρη μέρα

Παροιμιακή φράση της αρχαίας: λευκή ημέρα, δηλ. η ευτυχής ή η επ’ ευφροσύνη. Το Λεξικό Σουΐδα ερμηνεύει την παροιμία από παράδοση των Σκυθών να βάζουν στο τέλος της μέρας μέσα σε φαρέτρες λευκές ή μαύρες «ψήφους» (πβ. κλήρους), αντίστοιχα αν πέρασαν την ημέρα τους «αλύπως» ή «οχληρώς», και να τις μετρούν στο τέλος της ζωής κάποιου: επί τοίνυν των αποθνησκόντων εκφέρειν τάς φαρέτρας καί αριθμείν τάς ψήφους. Καί ει ευρεθείησαν πολλαί λευκαί, ευδαιμονίζειν τόν απογενόμενον.

Του πουλιού το γάλα

Παροιμιώδης φράση της αρχαίας: γάλα ορνίθων (ό όρνις = γενικά το πουλί, κι όχι η όρνιθα, η κότα). Λέγεται επί των λίαν ευδαιμονούντων καί πάντα κεκτημένων (δηλ. γι’ αυτούς που είναι απόλυτα ευτυχισμένοι κι έχουν τα πάντα) ή επί των σπανίων καί δυσευρέτων (Λεξικό Σουΐδα). Τα πουλιά στην αριστοφανική πολιτεία τους υπόσχονται: δώσομεν υμίν πλουθυγίειαν, ευδαιμονίαν, ειρήνην, νεότητα, γέλωτα, χορούς, θαλείας γάλα τ’ ορνίθων … (Αριστοφάνους Όρνιθες).

Που στον κόρακα είναι

Το κοράκι, ήδη από την αρχαιότητα, πρωταγωνιστεί σε πολλές παροιμιακές φράσεις. Συνηθέστερη κατάρα "ες κόρακας, άπαγ΄ες κόρακας, βάλλ΄ες κόρακας" και "ουκ ες κόρακας" (=δε θα πας στο διάβολο?). Η "αποστολή στα κοράκια" είχε κυρίως την έννοια της ευχής - ή μάλλον της κατάρας - να παραμείνει το σώμα κάποιου άταφο και να γίνει βορά των κοράκων.

Στους Αριστοφανικούς Βάτραχους ορκίζονται "μα τον κόρακα", ενώ παροιμιακό είναι το "κόρακα λευκόν ιδείν", διότι ως γνωστόν λευκό κοράκι είναι σπάνιο είδος.... (η έννοια της νεοελληνικής παροιμίας "όταν ασπρίσει ο κόρακας και γίνει περιστέρι").

Κάθε κατεργάρης στον πάγκο του

Φράση που παραπέμπει στο σκληρό καθήκον της κωπηλασίας των καταδίκων στα πλοία.
Η λέξη "κατεργάρης", μεσαιωνική, που δηλώνει πλέον τον παμπόνηρο, τον πανούργο άνθρωπο, είχε αρχικά τη σημασία: ο λάμνων (=ο κωπηλάτης) εις κάτεργον (=πλοίο στο οποίο δουλεύαν κατάδικοι, γαλέρα). Θέση του στο πλοίο ήταν ο πάγκος, σανίδα πάνω στην οποία κάθονταν οι κωπηλάτες.

Οι καιροί ου μενετοί

Οι ευκαιρίες δεν περιμένουν. Φράση του Περικλή, του μεγάλου πολιτικού της αρχαίας Αθήνας, όπως την κατέγραψε στην ιστορία του ο μεγάλος θαυμαστής του, ο ιστορικός Θουκυδίδης.

Χρωστάει της Μιχαλούς

Λαική έκφραση, που χρησιμοιποιείται για πρόσωπο που δεν έχει διανοητική ισορροπία, για τρελό.
Ο Νικόλαος Πολίτης αναφέρει την έκφραση παραλλαγμένη σαν "Χρωστάει του Μιχάλη" και εξηγεί οτι λέγεται για ανθρώπους ανόητους, τους οποίους ο λαός αποκαλεί συνήθως με το όνομα Μιχάλης.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η έκφραση συνδέεται με τη μεταπαναστατική ζωή στο Ναύπλιο, πρωτεύουσα τότε της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, μτά την επανάσταση του 21 υπήρχε στο Ναύπλιο μια ταβέρνα που ανήκε σε μια γυναίκα, τη Μιχαλού. Η Μιχαλού είχε το προτέρημα να κάνει "βερεσέδια" αλλά υπό προθεσμία. Μόλις εξαντλείτο η προθεσμία-και η υπομονή της- στόλιζε τους χρεώστες της με "κοσμητικότατα" επίθετα. Όσοι τα άκουγαν, ήξεραν καλά οτι αυτός που δέχεται τις "περιποιήσεις" της "χρωστάει της Μιχαλούς"

Συμβαίνουν και εις Παρισίους

Ιστορική φράση που χρησιμοποιούσε συχνά ο Έλληνας πολιτικός και πρωθυπουργός επί Όθωνος, Ιωάννης Κωλέτης, ο οποίος είχε διατελέσει για χρόνια πρέσβης της Ελλάδας στο Παρίσι.
Λέγεται συνήθως ειρωνικά, για να δικαιολογηθεί συμπεριφορά, περιστατικό ή ενέργεια άτοπη ή ασυνήθιστη, η οποία παρουσιάζεται συνήθης και αποδεκτή και στα πλέον πολιτισμένα μέρη του κόσμου (όπως το Παρίσι).

Μιτσής στα γράμματα μα μιάλος στην τέγνην
Υπάρχουν άτομα που έχουν χαμηλές επιδόσεις στα γράμματα, αλλά μεγάλες επιδόσεις σε κάποια άλλη εργασία. Παροιμία στην κυπριακή διάλεκτο της περιοχής Αμμοχώστου.

Σημεία των καιρών

Στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια εποχή και προοιωνίζουν κάτι, συνήθως κακό (Μπαμπινιώτης). Φράση της Καινής Διαθήκης [Ματθ. 16, 3: ο δέ ( Ιησούς) είπεν αυτοίς (τοις Φαρισαίοις) …. τό μέν πρόσωπον του ουρανού γιγνώσκετε διακρίνειν, τά δέ σημεία των καιρών ου δύνασθε γνώναι;]. Ωστόσο οι απαρχές της θα πρέπει να αναζητηθούν στις αρχαίες διοσημείας (μετεωρολογικά φαινόμενα που θεωρούνταν σημεία του Διός).

Σε τρώει η μύτη σου

Στη φαγούρα (γενικότερα και όχι μόνον της μύτης), τον κνισμόν, απέδιδαν οι αρχαίοι Έλληνες μαγικές ιδιότητες, τη θεωρούσαν σημάδι, προειδοποίηση, των θεών, πρόληψη που επιβίωσε μέχρι τις μέρες μας.Συγκεκριμένα, οι αρχαίοι πίστευαν ότι η φαγούρα στην πλάτη, στο λαιμό, στ’ αφτιά και στη μύτη ήταν δυσοίωνη. Οι Σπαρτιάτες μάλιστα συνήθιζαν να τιμωρούν τα παιδιά που έξυναν τη μύτη τους, πιστεύοντας ότι θα γίνουν κακοί πολεμιστές.

Οι πρώτοι έσονται έσχατοι και οι έσχατοι πρώτοι

Οι πρώτοι έσονται έσχατοι και οι έσχατοι πρώτοι Λόγια του Ιησού (Κ.Δ. Λουκ. 13, 30, Μαρκ. 10, 31) για τη θέση στην οποία θα βρεθούν πολλοί στη μέλλουσα ζωή: πολλοί από εκείνους που με κοσμικά κριτήρια (υψηλή κοινωνική θέση, αξιώματα, πλούτη κ.τ.ο.) θεωρούνται πρώτοι θα γίνουν τελευταίοι και, αντίθετα, πολλοί ταπεινοί θα γίνουν πρώτοι στην βασιλεία των ουρανών.
Λέγεται με ανάλογο νόημα, για κάποιον που καταλαμβάνει ή πρόκειται να καταλάβει κατώτερη θέση ή να αξιολογηθεί δυσμενέστερα από την θέση που κατέχει ή κατείχε ή απ’ ότι περίμενε.

Του κύκλου τα γυρίσματα

Μ’ αυτά τα λόγια αρχίζει ο Ερωτόκριτος, το μεγάλο νεοελληνικό έπος του Βιτσέντζου Κορνάρου, που ο λαός μας το αγάπησε, το οικειοποιήθηκε και αποστήθισε ολόκληρους στίχους του, που διαδόθηκαν μ’ αυτό τον τρόπο με την προφορική παράδοση από γενιά σε γενιά. Η φράση χρησιμοποιείται για τις ποικίλες εναλλαγές της τύχης και το ευμετάβολο της ανθρώπινης ζωής (πβ. έχει ο καιρός γυρίσματα).

Πρασινα αλογα

Προερχεται απο την αρχαια φραση "πραττειν αλογα " με τα χρονια παραφραστηκε κι εφτασε στις μερες μας ως πρασινα αλογα