Το τίμημα της όρθιας στάσης

(...αλλά εάν προσπαθήσεις, κάποτε θα βρεις και θα πάρεις αυτό που χρειάζεσαι)

Όταν ο Μικ Τζάγκερ κι ο Κιθ Ρίτσαρντ έγραφαν στο τέλος της δεκαετίας του '60 τους στίχους αυτού του κλασικού τραγουδιού των Rolling Stones, σίγουρα δεν είχαν στο μυαλό τους την Εξελικτική Βιολογία. Και μπορεί η όρθια στάση μας να ήταν η αιτία που καταφέραμε κι αναπτύξαμε ένα μεγάλο και ευφυή εγκέφαλο, όμως ο εγκέφαλος αυτός σπάνια σκέφτεται τι μπορεί να πήγε λάθος σ' όλη την εξελικτική διαδικασία. Ήδη από το 1951 ο Wilton Krogman, ένας από τους μεγαλύτερους ανθρωπολόγους, ασχολήθηκε με ατέλειες του σώματός μας σ' ένα άρθρο του με τίτλο «Τα σημάδια της ανθρώπινης εξέλιξης».

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν, όπως έκανε κι ο Krogman, ρίχνοντας μια ματιά στους σπονδύλους μας, τους θεμελιώδεις λίθους της σπονδυλικής στήλης μας. Η κατακόρυφη αυτή υποστηρικτική δομή δουλεύει, όχι όμως τόσο καλά όσο η οριζόντια δομή ενός τετράποδου. Μάλιστα ο William King Gregory (ο πρώτος Αμερικανός επιστήμονας που δέχτηκε τον αυστραλοπίθηκο ως ανθρωποειδές) χαρακτηρίζει την οριζόντια θέση της σπονδυλικής στήλης στο σώμα ενός τετράποδου ως μια «γέφυρα που περπατάει». Όλα τα τετράποδα διαθέτουν ένα πολύ ωραίο σύστημα σπονδυλικής στήλης σε σχήμα τόξου, προϊόν δεκάδων εκατομμυρίων ετών εξέλιξης. Αλλά η ανθρώπινη σπονδυλική στήλη δεν είναι τίποτε άλλο παρά μόνο μια πολύ φτωχή προσαρμοστική βελτίωση. Κι είναι μεγάλο το τίμημα που πληρώνουμε. Προβλήματα στους μυς, δίσκοι που μετακινούνται από τη θέση τους, νεύρα που πιάνονται και πολλά άλλα.

Κι όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε καθημερινά με τη μέση μας είναι άμεσες συνέπειες της εξέλιξής μας. Κι αυτό γιατί πήραμε μια θαυμάσια σπονδυλική στήλη θηλαστικού, με δομή σε σχήμα τόξου, και την κάναμε μια σκέτη κολόνα με κομμάτια από κόκαλο. Το αποτέλεσμα είναι να έχουμε μία σε σχήμα S σπονδυλική στήλη, που επιτρέπει μεν στο κεφάλι και τους ώμους να βρίσκονται πιο ψηλά από ό,τι είναι στους τετράποδους ξαδέρφους μας, αλλά συνάμα στηρίζονται επάνω σε μια πολύ πιο τρωτή δομή.

Για να αποκτήσουμε αυτή την όρθια στάση (και τη σε σχήμα S σπονδυλική στήλη), οι σπόνδυλοί μας έπρεπε να πάρουν σχήμα σφήνας, με αποτέλεσμα να γλιστρούν ευκολότερα ο ένας σε σχέση με τον άλλο. Ταυτόχρονα, οι δίσκοι που βρίσκονται ανάμεσα στους διαδοχικούς σπονδύλους πετάγονται προς τα έξω κάτω από την πίεση που ασκεί το βάρος του επάνω μέρους του σώματος. Υπάρχουν όμως κι άλλες συνέπειες της όρθιας στάσης και του τρόπου με τον οποίο περπατάμε. Τα έντερά μας, για παράδειγμα, κρέμονται μ' έναν τελείως παράξενο τρόπο. Πράγματι, από τη στιγμή που ο Αυστραλοπίθηκος έκανε τα πρώτα δειλά βήματα για να περπατήσει στα δύο του μόνο πόδια, η εξέλιξη επέφερε διάφορες αλλαγές στο σώμα του. Όμως οι συνδέσεις των εντέρων μας δεν άλλαξαν σχεδόν καθόλου από τότε. Σ' ένα τετράποδο ο γαστρεντερικός σωλήνας (gastrointestinal tract) κρέμεται από τη σπονδυλική στήλη από ένα (δύο στρωμάτων) έλυτρο, το μεσοέντερο, με τον ίδιο τρόπο που οι κουρτίνες κρέμονται στο κουρτινόξυλο. Το δικό μας όμως κουρτινόξυλο άλλαξε εντελώς ξαφνικά προσανατολισμό και βρέθηκε σε κατακόρυφη θέση, με αποτέλεσμα σήμερα τα έντερά μας να πέφτουν το ένα πάνω στο άλλο με τελείως άτακτο τρόπο.

Όμως αυτό που ενοχλεί εκατομμύρια ανθρώπους δεν είναι τόσο η αταξία, αλλά η προκύπτουσα άτακτη κίνηση των εντέρων που έχει αποτέλεσμα την αύξηση της πίεσης στο τέλος του ορθού (τελικό τμήμα του παχέος εντέρου), με συνέπεια την εμφάνιση αιμορροΐδων. Είμαστε το μόνο ζώο που έχει αιμορροΐδες. Επιπλέον, μπορεί σήμερα να μην το σκεφτόμαστε πολύ και να μην αποτελεί για μας πρόβλημα, αλλά το γεγονός ότι στεκόμαστε όρθιοι και έχουμε το στήθος και την κοιλιά προτεταμένη, σίγουρα θα αποτελούσε ένα πολύ τρωτό σημείο στον πάλαι πότε άγριο κόσμο, γεμάτο με σαρκοβόρα αρπακτικά.

Συχνά σε ντοκιμαντέρ στην τηλεόραση έχουμε δει ένα λιοντάρι να επιτίθεται και να τρώει μια ανυπεράσπιστη αντιλόπη, δαγκώνοντάς τη στο στήθος ή στην κοιλιά. Μπορούμε να αναρωτηθούμε λοιπόν με ποιον τρόπο οι πρόγονοί μας κατάφεραν να επιζήσουν με τόσο προτεταμένη κοιλιά. Το ίδιο συμβαίνει κι όσον αφορά τα γεννητικά μας όργανα, τα οποία είναι κι αυτά τελείως απροστάτευτα. Επίσης, με το που πατήσαμε στα δύο πόδια, η καρδιά μας βρέθηκε σε μια απόσταση 1,3 μέτρων περίπου από το έδαφος. Έτσι το μεγαλύτερο μέρος της ροής του αίματός μας γίνεται κατακόρυφα. Για να κυκλοφορήσει από το υψηλότερο στο χαμηλότερο άκρο μας και να ξανακάνει πίσω ένα μέτρο μέχρι την καρδιά μας το αίμα πρέπει να ξεπεράσει τη δύναμη της βαρύτητας. Στα τετράποδα η ροή αίματος είναι οριζόντια κι έτσι δεν αντιμετωπίζουν κανένα τέτοιο πρόβλημα.

Όμως εμείς οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη από μια ολόκληρη σειρά ειδικών βαλβίδων στις φλέβες μας, που βοηθούν ώστε το αίμα να επιστρέψει πίσω στην καρδιά. Κι όταν αυτό το σύστημα δουλεύει, μπορούμε να το δούμε σαν μια καταπληκτική προσαρμογή. Όμως ακριβώς εξαιτίας της όρθιας στάσης μας οι βαλβίδες αυτές, κάτω από την πελώρια δύναμη της βαρύτητας, συχνά παρουσιάζουν προβλήματα, με αποτέλεσμα την εμφάνιση κιρσών στα πόδια. Κανένα άλλο ζώο δεν έχει κιρσούς. Είναι πολύ καλύτερα προσαρμοσμένα από εμάς στην κυκλοφορία του αίματος. Εμείς πήραμε το ευαίσθητο αυτό σύστημά τους και το προσαρμόσαμε στις δικές μας συνήθειες περπατήματος και τώρα πληρώνουμε το τίμημα. Βέβαια όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν ασήμαντα προβλήματα. Υπάρχουν όμως κι άλλα, πολύ πιο σοβαρά. Όπως για παράδειγμα η γέννα. Μόνο στους ανθρώπους η διαδικασία αυτή είναι τόσο δύσκολη. Τα άλλα ζώα μπορεί να έχουν κάποιες επιπλοκές, στη συνέχεια όμως τα περισσότερα θηλυκά των άλλων θηλαστικών ειδών ούτε ακινητοποιούνται ούτε τραυματίζονται, όπως οι ατυχείς ανθρώπινοι συγγενείς τους.

Οι δυσκολίες στη γέννα είναι αποτέλεσμα της διεύρυνσης του εγκεφάλου μας κατά τη διάρκεια της εξέλιξης. Εάν λοιπόν είναι καλό να έχουμε μεγάλο εγκέφαλο, κι από ό,τι φαίνεται είναι, τότε έπρεπε να βρεθεί μια λύση με τη γέννα. Μια λύση θα μπορούσε να ήταν να μεγαλώσει και ν' ανοίξει η λεκάνη της γυναίκας. Όμως κάτι τέτοιο θα μας έκανε να χάναμε αυτό που κερδίσαμε ύστερα από τόσα εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, δηλαδή την όρθια στάση μας. Κι αυτό γιατί μια μεγάλη λεκάνη θα μας υποχρέωνε να αλλάξουμε το βάδισμά μας και να περπατάμε με αυτό τον ανισόρροπο τρόπο που περπατούν μερικά ζώα, όταν τύχει και πατήσουν λίγο στα δυο πόδια τους. Αλλά αυτό δεν αποτελεί λύση.

Στην εξέλιξη του ανθρώπου το πρόβλημα λύθηκε μερικώς με τον περιορισμό της περιόδου εγκυμοσύνης στους 9 μήνες (βλέπε Δάιμοντ). Έτσι τα μωρά γεννιούνται πριν ο εγκέφαλός τους μεγαλώσει τόσο, ώστε να υπάρξει πρόβλημα. Επιπλέον το κρανίο του μωρού είναι εφοδιασμένο με ευέλικτα, μαλακά, από χόνδρους, μέρη, που μπορούν να προσαρμοστούν τη στιγμή της γέννας στο ιδιαίτερα μικρό άνοιγμα της μήτρας. Εξ ου και το ιδιαίτερο, σαν κώνος, σχήμα του κεφαλιού του νεογέννητου. Όμως οι 9 μήνες εγκυμοσύνης είναι μια μικρή χρονική περίοδος σχετικά με το χρόνο που απαιτείται για την πλήρη ανάπτυξη του εγκεφάλου ενός παιδιού. Το να γεννηθεί λοιπόν πριν αναπτυχθεί πλήρως ο εγκέφαλός του έχει ως μειονέκτημα μια πολύ μεγάλη περίοδο εξάρτησης του μωρού από τους γονείς.

Το οποίο βέβαια σήμερα δεν αποτελεί τεράστιο πρόβλημα. Όμως φανταστείτε στο πολύ μακρινό παρελθόν τι πρόβλημα ήταν για τους προγόνους ένα μωρό, όταν θα έπρεπε να κυνηγήσουν για να εξασφαλίσουν την τροφή τους. Κι σε άλλα ζώα υπάρχει εξάρτηση των μωρών από τους γονείς, αλλά όχι για τόσο μεγάλη χρονική περίοδο όπως σε εμάς. Και οι άνθρωποι δεν είμαστε το ίδιο εφοδιασμένοι με τα ζώα όσον αφορά την επιβίωση και τη μεταφορά των μωρών. Δεν έχουμε ουρά από όπου θα μπορούσε να πιαστεί το παιδί. Όταν το παιδί αρχίζει να μπουσουλάει, η μητέρα πρέπει να το βαστήξει στα χέρια της. Ο πρόωρος χαμός της ουράς κατά τη διάρκεια της εξέλιξης (ούτε οι πίθηκοι ούτε ο αυστραλοπίθηκος είχαν ουρά) μπορεί μεν να στέρησε τα αρπαχτικά ζώα από μια εύκολη λεία (τα μωρά), αλλά είχε αποτέλεσμα οι γονείς να χάσουν ένα είδος φυσικού λουριού με τα παιδιά τους. Κάτι άλλο το οποίο είναι εντελώς χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους είναι η θέση που είναι τοποθετημένος ο λάρυγγάς μας, χάρη στην οποία αναπτύξαμε την ομιλία.

Ο λάρυγγας, μέσω του οποίου ο αέρας πηγαινοέρχεται στα πνευμόνια, είναι ένα φανταστικά πολύπλοκο όργανο από μαλακούς ιστούς, χόνδρους, και συνδέσμους. Όλες αυτές οι συνιστώσες δουλεύουν πολύ στενά η μία με την άλλη, ώστε να τεντώνουν τις ηχητικές χορδές μας ή να στενεύουν την απόσταση ανάμεσά τους, με αποτέλεσμα να αλλάζει η ένταση και ο χαρακτήρας του ήχου καθώς περνάει ο αέρας. Μια πολύ σημαντική συνιστώσα είναι ο θυρεοειδής χόνδρος, που συχνά αποκαλούμε καρύδι. Δυστυχώς οι χόνδροι ή οι ιστοί δεν διατηρούνται στα απολιθώματα, έτσι μπορούμε να συνάγουμε μόνο έμμεσα πώς και πότε η δομή αυτή εξελίχθηκε. Όμως η συνιστώσα, κλειδί της ικανότητάς μας για ομιλία είναι η χαμηλή θέση που βρίσκεται ο λάρυγγας στο λαιμό, καθώς μπορείτε από μόνοι σας να διαπιστώσετε: Ο λάρυγγας βρίσκεται ακριβώς πίσω από το καρύδι, αρκετά κάτω από το στόμα. Η χαμηλή αυτή θέση του λάρυγγα είναι μοναδικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων και σχετίζεται με τη σχετικά πολύ εύκαμπτη βάση του κρανίου μας.

Η θέση του λάρυγγα άλλαξε κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης εξέλιξης. Στα περισσότερα θηλαστικά η περιοχή της βάσης του κρανίου είναι μεγαλύτερη. Στους ανθρώπους όμως η όρθια στάση έφερε το πρόσωπο και το νωτιαίο μυελό πιο κοντά, με αποτέλεσμα μια μεγαλύτερη ευκαμψία στη βάση του κρανίου. Για να μπορέσουν να γίνουν αυτές οι αλλαγές, ο λάρυγγας έπρεπε να φύγει από τη θέση του. Και μιας και δεν μπορούσε να ανεβεί προς τα πάνω ή να πάει στο πλάι, υποχρεωτικά κατέβηκε προς τα κάτω. Και καθώς κατέβηκε χαμηλότερα, δημιουργήθηκε ένας κενός χώρος όπου η φωνή μπορεί να αντηχεί και να ρυθμίζεται από τις συντονισμένες κινήσεις του στόματος και της γλώσσας. Κι αυτό μας έδωσε τη δυνατότητα να παράγουμε όλους τους ήχους των φωνηέντων που χρησιμοποιούμε τόσο αποτελεσματικά σήμερα στην ομιλία μας. Όμως για όλα αυτά υπάρχει ένα τίμημα. Σε όλα τα ζώα το άνοιγμα του λάρυγγα είναι πολύ κοντά στο πίσω μέρος της ρινικής κοιλότητας.

Άρα μπορούν να τρώνε, να πίνουν και ταυτόχρονα να ανασαίνουν. Δεν συμβαίνει το ίδιο με μας. Η χαμηλή θέση του λάρυγγα έχει αποτέλεσμα η τροφή να περνάει ακριβώς πάνω από το άνοιγμά του. Μια λάθος κίνηση και πνιγήκαμε. Έτσι τα δύο βασικά πράγματα στα οποία χρωστάμε την επιβίωσή μας, δηλαδή το να τρώμε και να ανασαίνουμε, βρέθηκαν ανακατωμένα με συχνά θανατηφόρες συνέπειες. Όλες αυτές οι ατέλειες που έχουμε στο σώμα μας και που προέρχονται από την ανθρώπινη εξέλιξη μάς θυμίζουν ότι δεν μπορούμε πάντα να έχουμε αυτό που θέλουμε. Η προσαρμογή γίνεται όταν η τύχη και το χάος το επιτρέπουν κι όχι υποχρεωτικά όταν αυτή είναι αναγκαία.