ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΛΑΡΙΣΑΣ

Από το ιστορικό παρελθόν της Λάρισας ελάχιστα κτιριακά λείψανα έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας, γνωστά σε μας από τις γραπτές πηγές και τις επιγραφές. Μόνο τα δύο αρχαία θέατρά της σώζονται και είναι σήμερα ορατά, απτές μαρτυρίες του λαμπρού παρελθόντος της. Αυτό οφείλεται στη χρήση εύθαρτων υλικών, όπως ωμά πλιθιά, ξύλα και κονιάματα, τα οποία δεν αφήνουν πάντοτε ορατά ίχνη και στη σπανιότητα του λίθου της θεσσαλικής πεδιάδας που οδηγεί στην ανάγκη να επαναχρησιμοποιηθεί το δομικό υλικό των παλαιότερων κτιρίων.

Ωστόσο από αποσπασματικές πληροφορίες των αρχαίων φιλολογικών πηγών και κυρίως τις αρχαιολογικές μαρτυρίες πληροφορούμαστε ότι η αρχαία Λάρισα από το τέλος του 7 ου αι. π.Χ. είχε το προβάδισμα από τις άλλες θεσσαλικές πόλεις και επεκράτησε απόλυτα σε μεγάλη έκταση της εύφορης θεσσαλικής πεδιάδας.
Το πρώτο αρχαίο θέατρο της Λάρισας οικοδομήθηκε στη νότια πλαγιά του λόφου «Φρούριο». Η κατασκευή του συνδέεται αφενός μεν, με τη λατρεία του θεού Διονύσου για την τέλεση θεατρικών παραστάσεων καθώς και μουσικών και ωδικών αγώνων, αφετέρου δε, με τη διοίκηση του Κοινού των Θεσσαλών για τις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου της πόλης, που ονομαζόταν Αγορά. Ενδείξεις γι' αυτά αποτελούν ένας μικρός βωμός αναθηματικός στο θεό Διόνυσο που βρέθηκε κοντά στο θέατρο και όπου εικάζεται ότι υπήρχε ιερό του και τα ονόματα «Συνέδρων» αντιπροσώπων των πόλεων – κρατών που συμμετείχαν στην ομοσπονδία των θεσσαλών, που αναγράφονται πάνω στα εδώλια του αρχαίου θεάτρου.

Η παλαιότερη αναφορά στο μνημείο προέρχεται από μία επιγραφή του α΄ μισού του 2 ου αι. π.Χ. που βρέθηκε στην πόλη. Πρόκειται για μια δικαστική απόφαση, που αναφέρεται στην καταπάτηση από έναν ιδιώτη μέρους του περιβάλλοντος χώρου του θεάτρου. Έτσι μας δίνει τη δυνατότητα να έχουμε ένα στοιχείο ante quem για τη χρονολογία της κατασκευής του. Στους αιώνες που ακολούθησαν από τη στιγμή που το θέατρο έπαψε να χρησιμοποιείται στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια σημειώνεται λιθοθηρία του και ο χώρος που καταλαμβάνει σταδιακά επιχώνεται.

Στα νεότερα χρόνια Έλληνες και ξένοι περιηγητές, ιστορικοί και αρχαιολόγοι που επισκέπτονται τη Θεσσαλία και τη Λάρισα αναφέρονται σ' αυτό. Από τις αρχές του 20 ου αι., στο επιχωσμένο πλέον θέατρο, άρχισαν να κατασκευάζονται ισόγειες κατοικίες και καταστήματα με ρηχές θεμελιώσεις μεν, αλλά πολύ βαθείς σηπτικούς βόθρους αρκετοί από τους οποίους τραυμάτισαν τα μάρμαρα. Κατά τη δεκαετία του 1960 οι βλάβες έγιναν πάρα πολύ σοβαρές με τις νέες οικοδομές που ανεγέρθηκαν στη θέση των παλιών. Παράλληλα την ίδια περίοδο διανοίχθηκε και η οδός Αλ. Παπαναστασίου (πρώην Ακροπόλεως), που οδηγούσε από την οδό Βενιζέλου στην κορυφή του λόφου «Φρούριο».
Η ιστορία της ανασκαφής και αποκάλυψης του πρώτου αρχαίου θεάτρου αρχίζει το 1910 με τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Απόστολο Αρβανιτόπουλο να αποκαλύπτει τμήμα του σκηνικού οικοδομήματος, καλύπτει όλο τον 20 ο αι. και συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.

Το πρώτο αρχαίο θέατρο της Λάρισας κατασκευάστηκε στο α΄ μισό του 3 ου αι. π.Χ. στα χρόνια του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονατά. Λειτούργησε δε έξι αιώνες περίπου μέχρι το τέλος του 3 ου αι. μ.Χ. ή τις αρχές του 4 ου αι. μ.Χ. οπότε και διακόπηκε απότομα η λειτουργία του. Φέρει την τυπική διάρθρωση του ελληνιστικού θεάτρου με τα τρία βασικά στοιχεία: κοίλο – ορχήστρα – σκηνή , και με διάμετρο ορχήστρας περίπου 25μ.

Κοίλο του αρχαίου θεάτρου αποτελούσε η ίδια η πλαγιά του λόφου «Φρούριο» η οποία είχε διαμορφωθεί σε αναβαθμούς για την τοποθέτηση των εδωλίων. Ένας διάδρομος, το διάζωμα που εξυπηρετούσε την άνετη διακίνηση των θεατών χωρίζει το κοίλο σε δύο τμήματα κυρίως θέατρο και επιθέατρο.

Το επιθέατρο χωρίζεται με 20 κλίμακες ανόδου σε 22 κερκίδες με 15 σειρές εδωλίων, ενώ τοκυρίως θέατρο , με 10 κλίμακες ανόδου σε 11 κερκίδες με 25 σειρές εδωλίων, εκ των οποίων η πρώτη ανήκε στη σειρά των προεδριών.
Την ορχήστρα περιτρέχει κτιστός αποχετευτικόςαγωγός για την απομάκρυνση των ομβρίων υδάτων ο οποίος διαπερνά τη θεμελίωση της σκηνής με δύο εξόδους νότια των ακριανών δωματίων αυτής. Οιπάροδοι με τους αναλημματικούς τοίχουςσώζονται σε άριστη κατάσταση. Είναι κατασκευασμένοι από λιθόπλινθους λευκού μαρμάρου με αριστοτεχνική εργασία λάξευσης.

Οι δρόμοι των παρόδων ήταν μαρμαροστρωμένοι και αυτό γιατί δεν ήταν απλά μικροί δρόμοι προσπέλασης στο μνημείο, αλλά αποτελούσαν μεγάλους πομπικούς δρόμους καθώς το αρχαίο θέατρο ήταν ενταγμένο στο πολεοδομικό ιστό της αρχαίας Λάρισας. Ο δρόμος της δεξιάς παρόδου επικοινωνούσε με το δεύτερο αρχαίο θέατρο και στη συνέχεια με την κύρια έξοδο της Λάρισας προς τη Φάλαννα και την Ολοσσόνα. Ο δρόμος της αριστερής παρόδου επικοινωνούσε με την αρχαία αγορά.
Η σκηνή είναι το καλύτερα διατηρημένο τμήμα του μνημείου. Είναι στην ουσία ένα αυτοτελές, μεγαλοπρεπές οικοδόμημα που αποτελείται από τέσσερα δωμάτια με τρεις εισόδους ανάμεσά τους. Τα δύο μεσαία δωμάτια που επικοινωνούν μεταξύ τους λειτουργούσαν ως χώροι ένδυσης των ηθοποιών και θέσης του δραματουργού. Τα δύο ακριανά που φέρουν είσοδο στη νότια πλευρά τους λειτουργούσαν ως σκευοθήκες. Η σκηνή έχει τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Η πρώτη ανάγεται στο α΄ μισό 3 ου αι. π.Χ. και είναι σύγχρονη με την κατασκευή του κοίλου και των αναλημματικών τοίχων. Τα τέσσερα δωμάτια ήταν κατασκευασμένα με λαξευτούς πωρόλιθους που προέρχονται από τα αρχαία λατομεία στη θέση «Κριντήρι» Τυρνάβου.

Στη δεύτερη φάση της, α΄ μισό 2 ου αι. π.Χ. μπροστά από το σκηνικό οικοδόμημα, προς την πλευρά της ορχήστρας κατασκευάστηκε μία κιονοστοιχία, το προσκήνιο. Αποτελείται από έξι παραστάδες και έξι μονολιθικούς δωρικούς ημικίονες σε παράταξη οι οποίοι πατούν πάνω σε ευθυντηρία μαρμάρινων λιθοπλίνθων. Πάνω στους δωρικούς ημικίονες στηριζόταν ο δωρικός θριγκός, ο οποίος ήταν τοποθετημένος δρομικά, παράλληλα προς τη σκηνή και κατά διαστήματα έμπαιναν μετέωροι θράνοι που συνέδεαν την κιονοστοιχία με τον μπροστινό τοίχο της σκηνής. Για την ασφαλή αντιστήριξη των μετέωρων θράνων ενισχύθηκε ο μπροστινός τοίχος της σκηνής με μία εσωτερική σειρά πορολίθων. Το προσκήνιο είχε τρεις εισόδους στον ίδιο άξονα με τις εισόδους της σκηνής.

Η τρίτη οικοδομική φάση της χρονολογείται στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αύγουστου (28 π.Χ. – 14 μ.Χ.) και του διαδόχου του Τιβερίου (14 μ.Χ. – 31 μ.Χ.). Τιμητικές επιγραφές προς τιμή και των δύο αυτοκρατόρων βρέθηκαν πάνω στα μέτωπα των γείσων του δωρικού θριγκού της σκηνής. Την ίδια περίοδο αφαιρέθηκε η μπροστινή σειρά των πωρολίθων των πλαϊνών δωματίων και αντικαταστάθηκε με μαρμάρινη επένδυση. Προστέθηκαν επίσης στην πρόσοψη συμφυείς μαρμάρινοι δωρικοί ημικίονες με δωρικά ημικιονόκρανα και στις γωνίες λαξεύτηκαν τέσσερις πεσσοί.

Το μάρμαρο αυτό όπως και του επιθεάτρου, του κυρίως θεάτρου, των παρόδων και των αναλημματικών τοίχων προέρχεται από το αρχαίο λατομείο του Δ.Δ. «Καστρί» Αγιάς.
Οι προσπάθειες τόσων ετών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και των τοπικών παραγόντων (Περιφέρεια, Νομαρχία, Δήμος, Πολιτιστικοί Φορείς και απλοί πολίτες), για την αποκάλυψη και ανάδειξη του πρώτου αρχαίου θεάτρου τελικά απέδωσαν καρπούς. Η επιστημονική διερεύνηση του μνημείου προχωρά πλέον συστηματικά βάση συγκεκριμένου προγράμματος αλλά το σημαντικότερο είναι ότι το θέατρο υιοθετήθηκε από την πλειονότητα των Λαρισαίων, έχει γίνει σημείο αναφοράς της πόλης και έχει μετουσιωθεί σε κοινωνικό αγαθό.

Ενεργό ρόλο όσον αφορά τον συντονισμό δράσης ανέλαβε η ΙΕ΄ ΕΠΚΑ, ενώ το ΥΠΠΟ ανέλαβε τα έξοδα απαλλοτριώσεων και κατεδαφίσεων κτιρίων, στα οποία σημαντική και συντονισμένη συνεισφορά είχαν ο Δήμος, η Νομαρχία και η Περιφέρεια Λάρισας. Το θέατρο αναμένεται να αποτελέσει το κέντρο της πολιτιστικής ζωής της τοπικής κοινωνίας συμβάλλοντας στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του πολίτη και την πολιτιστική αναβάθμιση της πόλης.