Navi Voice

Άμστερνταμ

Σημαίνει φράγμα του ποταμού Άμστελ – για πρώτη φορά αναφέρθηκε τον 13ο αιώνα, όταν επρόκειτο ακόμη για ένα μικρό ψαροχώρι κοντά στο φράγμα του ποταμού, οι κάτοικοι του οποίου έχτισαν μια γέφυρα, και ο Κόμης της περιοχής τους παρείχε ένα πιστοποιητικό, ότι «οι κάτοικοι κοντά στο φράγμα του Άμστελ (Amestelledamme) εξαιρούνται από την πληρωμή προμήθειας για να περάσουν τη γέφυρα». Η λέξη Amstel με τη σειρά της προέρχεται από την ολλανδική φράση «Aeme stelle», δηλαδή «περιοχή όπου αφθονεί το νερό».

Βαρσοβία

Η πολωνική πρωτεύουσα ονομάζεται από τους ντόπιους Warszawa, και στην κυριολεξία σημαίνει «αυτή που ανήκει στον Warsz». Σύμφωνα με τον θρύλο, ένας ψαράς με το όνομα Wars ερωτεύτηκε μια γοργόνα που ζούσε στον ποταμό Βιστούλα και ονομαζόταν Sawa, και από τον γάμο τους προέκυψε το όνομα της πόλης. Η πιο «πεζή» εκδοχή θέλει τον Warsz να είναι ένας ευγενής του 13ου αιώνα ο οποίος είχε στην ιδιοκτησία του ολόκληρη την περιοχή όπου σήμερα εκτείνεται η συνοικία Mariensztat.

Βελιγράδι

Το όνομα Beograd της σερβικής πρωτεύουσας προέρχεται από τις σλαβικές λέξεις beo και grad, που σημαίνουν αντίστοιχα «λευκή πόλη». Το Βελιγράδι ονομάστηκε «Λευκή Πόλη» εξαιτίας του άσπρου τείχους του φρουρίου μέσα στο οποίο φώλιαζε ο οικισμός.

Βερολίνο

Δύο διαφορετικές εκδοχές υπάρχουν για την ετυμολογία της ονομασίας Berlin, που ωστόσο μοιράζονται την ίδια… αγριότητα. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση των Γερμανών, το όνομα προκύπτει από την γερμανική λέξη Bär, που σημαίνει αρκούδα – εξ ου και η άρκτος έχει γίνει σύμβολο της σημαίας της πόλης. Ωστόσο, η πιο πιθανή εξήγηση είναι αυτή που θέλει την ρίζα «berl» να έχει σλαβική προέλευση. Συγκεκριμένα, σημαίνει «βάλτος» και οι πρώτοι σλάβοι έποικοι της περιοχής έδωσαν στην πόλη αυτό το όνομα επειδή χτίστηκε στο επίπεδο του «βαλτώδους» ποταμού Spree.

Βουδαπέστη

Είναι ευρέως γνωστό ότι η ουγγρική πρωτεύουσα οφείλει το όνομά της στο «πάντρεμα» των δύο της πλευρών, της Βούδας και της Πέστης. Πού οφείλει όμως το όνομά της η καθεμία από αυτές; Οι γλωσσολόγοι και ιστορικοί καταλήγουν ότι η Βούδα ονομάστηκε έτσι εξαιτίας του Bleda ή Buda, αδελφού του γνωστού Ούννου, Αττίλα, ο οποίος ίδρυσε τον οικισμό. Μια άλλη εκδοχή κάνει λόγο για ετυμολογική σύνδεση με την λέξη «voda», ήτοι «νερό». Από την άλλη, η Πέστη ίσως οφείλει το όνομά της στον χαρακτηρισμό «Πέσσιον» που της απέδωσε ο Πτολεμαίος και στην ουσία σημαίνει φρούριο ή και σπηλιά.

Βουκουρέστι

Το όνομα της ρουμανικής πρωτεύουσας (Bucuresti), παρ’ ότι συνδέεται με το αρσενικό όνομα Bucur – που διάφοροι μύθοι τον θέλουν να είναι είτε πρίγκιπας, είτε ληστής, είτε βοσκός/ψαράς/κυνηγός, οι ντόπιοι προτιμούν την πιο «ευχάριστη» ετυμολογική εκδοχή: Αυτή που υποστηρίζει πως Βουκουρέστι σημαίνει «η πόλη της χαράς» – από την λέξη bucur που στα ρουμανικά σημαίνει χαρά, ευτυχία.

Βρυξέλλες

Η πρώτη αναφορά στο όνομα του μικρού τότε οικισμού που θεμελίωσε την πόλη με την κατασκευή ναού σε ένα νησάκι του ποταμού Senne, έγινε από έναν επίσκοπο της περιοχής το 695μ.Χ. Τότε ήταν που ανέφερε έναν οικισμό με το όνομα Brosella, που ετυμολογικά σημαίνει «το σπίτι πάνω στον βάλτο». Πεζό… αλλά ακριβές.

Δουβλίνο

Η ιρλανδική πρωτεύουσα πήρε το όνομά της από τις λέξεις «dubh» και «linn» που σημαίνουν «μαύρη λίμνη». Στην ιρλανδική διάλεκτο μάλιστα το «dubh» διαβάζεται «δουφ», δηλαδή το αρχικό όνομα της πόλης ήταν Δουφλίνο. Παρ’ όλα αυτά, στην συνέχεια επικράτησε αντί για “dubh” να γράφεται “dub” με μια τελεία πάνω από το “b”. Στην συνέχεια η τελεία παραλείφθηκε και το όνομα πήρε την τελική του (γραπτή και ακουστική) μορφή «Dublin».

Ζάγκρεμπ

Ο θρύλος της «βάφτισης» της κροατικής πρωτεύουσας συνοδεύεται από την ιστορία ενός κροάτη αντιβασιλέα, ο οποίος οδηγούσε το στράτευμά του σε μια έρημη, άνυδρη περιοχή, με αποτέλεσμα να έχουν διψάσει όλοι σε επικίνδυνο βαθμό. Κάποια στιγμή, ο αντιβασιλέας έμπηξε το σπαθί του στη γη σε μια κίνηση απόγνωσης, και τότε ανάβλυσε νερό. Διέταξε τους στρατιώτες του να σκάψουν στην περιοχή και εκείνοι βρήκαν ολόκληρη υπόγεια «δεξαμενή» νερού, στο σημείο όπου τελικά θεμελιώθηκε η πόλη Ζάγκρεμπ (“zagrabiti” στα κροατικά σημαίνει «ξεθάβω λαβράκι»).

Κίεβο

Το «Κίεβο» προέρχεται από την αγγλική ονομασία «Kiev», ωστόσο οι αρχές της Ουκρανίας υποστηρίζουν την γραφή «Kyiv», η οποία αντιστοιχεί στην πραγματική ονομασία της πόλης. Αυτή προέρχεται από τον Kyi και τα τρία του αδέρφια, που ίδρυσαν τον Μεσαίωνα την πόλη, της οποίας το όνομα σημαίνει «αυτή που ανήκει στον Kyi».

Κοπεγχάγη

Το όνομα της δανικής πρωτεύουσας προέρχεται από το αρχικό όνομα Køpmannæhafn, που σημαίνει «το λιμάνι των εμπόρων».

Λευκωσία

Στα αρχαία χρόνια, η πόλη ονομαζόταν Λήδρα. Αργότερα, σύμφωνα με την ιστοσελίδα του δήμου, μετονομάστηκε σε Καλλινίκιση και στην συνέχεια σε Λευκοθέα, Λευκουσία και Λευκωσία. Οι Φράγκοι κατακτητές, για ανεξήγητους λόγους, μετά το πέρασμά τους από την περιοχή έγραψαν για την «Civitas Nicosie», δίνοντας στην πόλη το διεθνές της όνομα «Nicosia». Ωστόσο, το Λευκωσία συνδέεται με το προσωνύμιο της αρχαιότητας «η πόλη των Λευκών Θεών» ή με την φράση «Λευκή Περιουσία».

Λισαβόνα

Η επικρατέστερη άποψη για την ετυμολογία της πορτογαλικής πρωτεύουσας αναφέρεται σε μια φοινικική φράση που σημαίνει «ασφαλές λιμάνι». Υπάρχει όμως και μια πιο… ελληνικού ενδιαφέροντος εκδοχή, αυτή που θέλει τον Οδυσσέα να περνά από την περιοχή και να ιδρύει την πόλη που ονόμασε «Ολισσιπόνα», (πόλη του Ulysses, δηλαδή του Οδυσσέα).

Λονδίνο

Υπάρχουν δεκάδες θεωρίες για την «βάφτιση» της αγγλικής πρωτεύουσας, αλλά καμία δεν έχει εδραιωθεί με βεβαιότητα ως η σωστή. Από τις επικρατέστερες πάντως είναι αυτή που κάνει λόγο για τον Βασιλιά Lud που εξουσίασε την πόλη στα προ-ρωμαϊκής εποχής χρόνια.

Λουξεμβούργο

Η ονομασία της πόλης (και κατ’ επέκταση της χώρας) του Λουξεμβούργου προέρχεται από την κέλτικη φράση «lucilem burg», που σημαίνει «μικρό κάστρο».

Μαδρίτη

Κάποτε οι Ρωμαίοι θεμελίωσαν έναν οικισμό στις όχθες του ποταμού Manzanares, τον οποίο ονόμασαν Matrice. Σταδιακά, και με το πέρασμα διαφόρων κατακτητών, κυρίως Αράβων από εκεί, το όνομα εξελίχθηκε σε Mayrit και Majerit, ως αναφορά στον ποταμό που «έδινε ζωή» (από το αραβικό «al-Majrit» – πηγή νερού). Σταδιακά, το Majerit εξελίχθηκε στο σημερινό Madrid. Επιπλέον, κάποιοι υποστηρίζουν πως το όνομα συνδέεται και με την λέξη «madroño», που σημαίνει «φραουλιά» στα ισπανικά. Προφανώς, το συγκεκριμένο φυτό ευδοκιμούσε στην περιοχή, γι’ αυτό αποτέλεσε και μέρος του εμβλήματος της πόλης στα μεσαιωνικά χρόνια.

Μόσχα

Η Μόσχα πήρε το όνομά της από τον ποταμό Moskva που την διασχίζει, του οποίου το όνομα με τη σειρά του σημαίνει «σκοτεινός» και «θολός». Άλλες εκδοχές αναφέρουν πως το όνομα σημαίνει «το ποτάμι των αρκούδων» ή πως συνδέεται με την μογγολική λέξη «mushka», που σημαίνει «απόκρημνος» και αναφέρεται στο τοπίο της αρχικής πόλης.

Μπρατισλάβα

Ο Πρίγκιπας Bräslav έδωσε το όνομά του στην πρωτεύουσα της Σλοβακίας, το όνομα της οποίας στην κυριολεξία σημαίνει «η δόξα του Μπράσλαβ». Ο συγκεκριμένος ευγενής πολέμησε για να εξαπλωθεί προς το Βασίλειο της Ανατολικής Φραγκίας τον 9ο αιώνα μ.Χ. – και τα κατάφερε μέχρι το 900, χρονολογία κατά την οποία οι Ούγγροι τερμάτισαν τη βασιλεία του.

Όσλο

Η νορβηγική πρωτεύουσα ήταν αρχικά γνωστή ως Áslo (και αργότερα ως Óslo). Ως εκ τούτου, θεωρείται πως το όνομά της προέρχεται είτε από την λέξη ås (κορυφή) – και επομένως σημαίνει «το λιβάδι ανάμεσα στις κορυφογραμμές» – είτε από τους θεούς της νορβηγικής παράδοσης Aesir – και επομένως σημαίνει «πόλη των θεών».

Παρίσι

Στην εποχή του χαλκού, στις όχθες του ποταμού Σηκουάνα ζούσαν οι άνθρωποι μιας βελγικής φυλής που ονομαζόταν Parisii, η οποία μάλιστα πρωτοστάτησε στην επανάσταση απέναντι στον Ιούλιο Καίσαρα αργότερα, το 52π.Χ. Η πόλη που αναπτύχθηκε σταδιακά στην περιοχή πήρε το όνομά της από αυτή τη φυλή.

Πράγα

«Πράγα» στα σλαβικά σημαίνει «πέρασμα» και το όνομα της τσεχικής πρωτεύουσας κατά πάσα πιθανότητα αναφέρεται στο «πέρασμα» που αποτελεί για την ευρύτερη περιοχή που διασχίζει ο ποταμός Βλατάβας. Μία πιο «επική» εκδοχή αναφέρει πως το όνομα Praha προέρχεται από την τσέχικη λέξη práh (κατώφλι) και η πόλη ονομάστηκε έτσι όταν η σύζυγος του μυθικού ιδρυτή της δυναστείας των Premyslid, η οποία διέταξε «η πόλη να χτιστεί εκεί που ένας άνδρας μπορεί να λαξεύσει το κατώφλι του σπιτιού του», κάνοντας αναφορά σε κάποιο φυσικό «κατώφλι» από πέτρα, το οποίο όμως δεν έχει βρεθεί ποτέ.

Ρέυκιαβικ

Στα ισλανδικά σημαίνει «καπνισμένος κόλπος», και δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε το γιατί, αν λάβουμε υπόψη τα μπαρουτοκαπνισμένα ηφαίστεια που αναστατώνουν την βόρεια Ευρώπη ανά διαστήματα.

Ρώμη

Μάλλον ευρέως γνωστή, η ιστορία της ονομασίας της αιώνιας πόλης θέλει τον Ρέμο και τον Ρωμύλο να την ιδρύουν. Συγκεκριμένα, η παράδοση αναφέρει πως την ίδρυσε και την βάφτισε ο Ρωμύλος, αφού σκότωσε τον αδερφό του μετά από μια φιλονικία. Πιο σύγχρονες γλωσσολογικές προσπάθειες να εντοπίσουν την ετυμολογία της λέξης, κάνουν λόγο για την ελληνική λέξη «ρώμη» (γενναιότητα).

Σαράγιεβο

Η πρωτεύουσα της Βοσνίας οφείλει το όνομά της στις τουρκικές λέξεις «saray ovasi» που στην κυριολεξία σημαίνουν «το χωράφι γύρω από το σαράι».

Σόφια

Η βουλγαρική πρωτεύουσα πήρε το όνομά της από τον περίφημο αρχαίο ναό της Ιερής Σοφίας που είχε χτιστεί στην πόλη τον 6ο αιώνα – και ως εκ τούτου σχετίζεται με την ελληνική έννοια της σοφίας. Το όνομά της βέβαια το έδωσε στην πόλη αρκετά αργότερα, τον 14ο αιώνα – ως τότε η πόλη ονομαζόταν Sredets.

Στοκχόλμη

Η λέξη stock στα σουηδικά σημαίνει «κορμός» και η λέξη holm «νησάκι». Με άλλα λόγια, το «νησάκι των κορμών» αναφέρεται πιθανότατα στο νησάκι Helgeandsholmen στο κέντρο της σημερινής πόλης, όπου ίδρυσε την Στοκχόλμη ο Birger Jarl για να προστατεύσει την Σουηδία από ξένες επιδρομές.

Τίρανα

Η αλβανική πρωτεύουσα, σύμφωνα με τις επικρατέστερες θεωρίες, πήρε το όνομά της είτε από το οχύρωμα Tirkan στην πλαγιά του Dajti, είτε από την ελληνική λέξη «τύρος» που αναφέρεται στα γαλακτοκομικά προϊόντα, το εμπόριο των οποίων αποτελούσε την κυριότερη πηγή εσόδων της περιοχής

Στις 12 Οκτωβρίου του 1944 -ήταν Πέμπτη- απελευθερώθηκε η Αθήνα. Τα ναζιστικά στρατεύματα αποχώρησαν από το κέντρο της πόλης νωρίς το πρωί, έχοντας υποστείλει πρώτα από την Ακρόπολη τη σημαία του γερμανικού εθνικοσοσιαλιστικού κράτους.

Η υποστολή της ναζιστικής σημαίας θα αναδειχθεί στο συμβολικό χρονικό σημείο της Απελευθέρωσης. Ομως η πραγματική αποχώρηση των Γερμανών από την πρωτεύουσα της Ελλάδας θα γίνει την επόμενη μέρα.

Οι τελευταίες ημέρες της Κατοχής δεν ήταν αναίμακτες. Πολιτική των κατακτητών ήταν η καταστροφή των υποδομών της χώρας. Την παραμονή της αναχώρησής τους και κατ' απαίτηση των δωσίλογων συνεργατών τους, είχαν επιτεθεί στην προσφυγική Καισαριανή, που αποτελούσε εστία της αντιφασιστικής αντίστασης, δολοφονώντας με απαγχονισμό τους αγωνιστές που συνέλαβαν.

Το βράδυ της 12ης προς 13η Οκτωβρίου οι γερμανικές δυνάμεις αποχωρούν από την περίμετρο της πόλης καταστρέφοντας κάθε βασική υποδομή. Την ίδια στιγμή που οι δεκάδες χιλιάδες των κατοίκων βγαίνουν στους δρόμους για να γιορτάσουν την απελευθέρωση, τα γερμανικά στρατεύματα καταστρέφουν κάθε βιομηχανική υποδομή. Από τα εργοστάσια του Πειραιά έως το αεροδρόμιο Τατοΐου.

Γερμανικό σαμποτάζ

Η σημαντικότερη προσπάθεια των Γερμανών θα γίνει στον Πειραιά, το πρωί της 13ης Οκτωβρίου. Θα προσπαθήσουν να ανατινάξουν τις λιμενικές εγκαταστάσεις της Ηλεκτρικής Εταιρείας (Πάουερ). Η Ηλεκτρική Εταιρεία παρήγε την ηλεκτρική ενέργεια για όλον τον αστικό χώρο του Λεκανοπεδίου. Οι Γερμανοί είχαν παγιδεύσει με εκρηκτικές ύλες από πριν τα κυριότερα κτήρια του Πειραιά, ώστε να μπορούν να διαχειριστούν την καταστροφή τους κεντρικά.

Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ κατάφεραν να κόψουν τα καλώδια, σώζοντας πολλά από τα παγιδευμένα κτήρια. Το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής Εταιρείας το προστάτευε το 10ο Τάγμα του 6ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Μόλις οι Γερμανοί έφτασαν στην είσοδο του εργοστασίου δέχτηκαν τα πυρά των ΕΛΑΣιτών. Η μάχη κράτησε δυόμισι ώρες και ήταν σκληρή. Οι Γερμανοί έχασαν εννέα στρατιώτες ενώ άλλοι 45 συνελήφθησαν. Ο ΕΛΑΣ είχε 11 νεκρούς. Το εργοστάσιο σώθηκε.

«Η υπογραφή του κτήνους»

Ετσι επιγράφεται το πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας «Ελευθερία» που κυκλοφόρησε στις 14 Οκτωβρίου. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η περιγραφή της νύκτας από τη 12η έως τη 13η Οκτωβρίου: «Καθ' όλην τη νύκτα της Πέμπτης προς Παρασκευήν εμαίνοντο τα κακούργα ένστικτα των ούνων. Από του πολυπαθούς Πειραιώς μέχρι του Περάματος τίποτε δεν έμεινεν όρθιο. Τίποτε.

»Η καταστροφή είναι απερίγραπτος και είναι η μεγαλυτέρα απ' όσας επέφεραν οι Βάρβαροι εις τον τόπον αυτόν... Συντρίμματα μόχθου εκατό ετών ηπλώθησαν εις του Βασιλειάδου, εις τα "σιλό", εις τα κρηπιδώματα, εις τας αποθήκας "Σελλ" και της "Σοκοπελ" - παντού. Πόσον μεγάλη είναι η καταστροφή και πόσον δίκαια η λύσσα μας και πόσον κολοσσιαίον το αίτημά μας διά μία ολοκληρωτικήν εκδίκησιν μόνον αν αναλογισθή κανείς ότι ο Πειραιεύς ως λιμήν δεν υφίσταται, ότι η οικονομίαν της Χώρας, ο επισιτισμός μας, η ευημερία της Αύριον υπέστησαν τεράστιον πλήγμα υπολογιζόμενα εις εκατομμύρια χρυσών λιρών -αυτά τα οποία γενεαί και γενεαί Ελλήνων εμαζεύαμε δεκάραν δεκάραν- θα ημπορέσει να εννοήσει».

Η επόμενη μέρα

Με την πλήρη αποχώρηση των Γερμανών εγκαταστάθηκε στην Αθήνα μια τριμελής επιτροπή για να προετοιμάσει το έδαφος για την άφιξη της εξόριστης αστικής κυβέρνησης, την οποία είχαν αναγνωρίσει το ΕΑΜ και το ΚΚΕ στο Συνέδριο του Λιβάνου ως τη μοναδική κυβέρνηση του τόπου. Η περίοδος μέχρι την άφιξη της κυβέρνησης δεν ήταν ομαλή και σημαδεύτηκε από τις συγκρούσεις μεταξύ των δυνάμεων του ΕΛΑΣ και των οργανωμένων στα Τάγματα Ασφαλείας συνεργατών των κατακτητών. Η πιο έντονη δράση των ακροδεξιών συμμοριών συνέβη την 15η Οκτωβρίου, όταν άνοιξαν πυρ στην περιοχή της Ομόνοιας κατά του πλήθους που πανηγύριζε, σκοτώνοντας επτά άτομα.

Την επαύριο της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τους ναζί η μεγαλύτερη οργανωμένη -πολιτικά και στρατιωτικά- δύναμη που είχε υπό τον έλεγχό της σχεδόν το σύνολο της ελλαδικής επικράτειας ήταν η Αριστερά. Ενα ευρύ μέτωπο κομμουνιστών, σοσιαλιστών αλλά και αρκετών φιλελεύθερων είχε συγκροτήσει το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) και είχε δημιουργήσει το στρατό του υπό την επωνυμία ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός), του οποίου οι δυνάμεις κυμαίνονταν μεταξύ 50.000-100.000. Παράλληλα είχε δημιουργήσει τη νεολαία της ΕΠΟΝ (Εθνική Πανελλήνια Οργάνωση Νέων) με 800.000 μέλη και την Αλληλεγγύη, που ήταν η κοινωνική οργάνωση υποστήριξης και επιμελητείας, της οποίας τα μέλη έφταναν το ένα εκατομμύριο.

Το ΕΑΜ του ΚΚΕ

Κύρια δύναμη του ΕΑΜ ήταν το ΚΚΕ, το οποίο, όπως φάνηκε από τις συμφωνίες που συνήψε στην Καζέρτα και στον Λίβανο, αποσκοπούσε στη δημιουργία μιας αστικής δημοκρατίας, όπου θα υπήρχε ελευθερία πολιτικής δράσης. Το ΚΚΕ έχοντας απελευθερωθεί από την κυριαρχία της «Κομιντέρν» και αντιδρώντας στην παραδοσιακή πολιτική των βόρειων σλαβικών χωρών για δημιουργία μακεδονικού ζητήματος εντός των ελληνικών συνόρων απέρριψε τις προτάσεις του Τίτο και των Σλάβων κομμουνιστών για συμμαχία μαζί τους και είχε στραφεί προς την αναζήτηση συμμαχιών και νομιμοποίησης στους δυτικούς «συμμάχους».

Φαίνεται όμως ότι η παραδοσιακή βρετανική αποικιοκρατία από πολύ νωρίς είχε οργανώσει τον εγκλωβισμό της Αριστεράς στα γεωπολιτικά της σχέδια. Ο αδίστακτος Ουίνστον Τσόρτσιλ -που 25 χρόνια πριν είχε κρατήσει ανοιχτά ανθελληνική στάση υποστηρίζοντας το κεμαλικό κίνημα και υπονομεύοντας την ελληνική προσπάθεια για ενσωμάτωση του Σαντζακίου Σμύρνης και της Ανατολικής Θράκης- γράφει προς τον Αντονι Ιντεν λίγο πριν από τη διάσκεψη του Λιβάνου (17-20 Μαΐου 1944): «...Προφανώς οδηγούμαστε σε αναμέτρηση με τους Ρώσους, λόγω των κομμουνιστικών συνωμοσιών τους σε Ιταλία, Γιουγκοσλαβία και Ελλάδα... Είμαστε στ' αλήθεια διατεθειμένοι να συναινέσουμε στην κομμουνιστικοποίηση των Βαλκανίων και της Ιταλίας;». Ορίζει παράλληλα τη βρετανική στρατηγική: «...Πρέπει να επιτύχουμε ρήξη με το ΕΑΜ, πριν αυτό συνδεθεί πολύ με τους Σοβιετικούς. Θα πρέπει αν είναι δυνατόν να δημιουργήσουμε ένα τέτοιο χάσμα που να δώσει στους Σοβιετικούς να καταλάβουν ότι θα πρέπει να το σκεφθούν πολύ σοβαρά πριν πάρουν οποιαδήποτε απόφαση».

Στην παγίδα των Βρετανών

Το ΕΑΜ και το ΚΚΕ θα πέσουν στην παγίδα και θα συναινέσουν στη βρετανική μεθόδευση υποτάσσοντας (ακόμα και) τις στρατιωτικές τους δυνάμεις στον Βρετανό στρατηγό Σκόμπι και ελπίζοντας στις αγαθές προθέσεις των Βρετανών και του Γεωργίου Παπανδρέου. Στις 18 Οκτωβρίου έφτασε από τη Μέση Ανατολή η κυβέρνηση. Εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και μετασχηματίστηκε σε «κυβέρνηση εθνικής ενότητας».

Η επιλογή του Γ. Παπανδρέου

Ο Παπανδρέου υπήρξε ο άνθρωπος που επέλεξε να εφαρμόσει τις βρετανικές μεθοδεύσεις και να στηρίξει την πολιτική του κυριαρχία στις βρετανικές λόγχες. Ενα μήνα πριν (22 Σεπτεμβρίου 1944) θα στείλει στον Τσόρτσιλ το παρακάτω τηλεγράφημα ζητώντας την άμεση αποστολή βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων: «Δύναμαι να σας διαβεβαιώσω ότι η σταθερότης της ελληνικής κυβερνήσεως θα διατηρηθεί πλήρως κατά τας επικείμενους κρίσιμους στιγμάς. Δεν γνωρίζω τους λόγους διά την απουσία της Βρετανίας.

Μόνον η άμεσος παρουσία εντυπωσιακών βρετανικών δυνάμεων εις την Ελλάδα και ώς τας τουρκικάς ακτάς θα ήτο δυνατό να μεταβάλει την κατάστασιν. Από την επικοινωνία μου μετά του αρχιστρατήγου των Συμμαχικών Δυνάμεων, γνωρίζω ότι υπάρχουν δυσκολίες επί του θέματος αυτού. Πάντως, αι επιτυχίες εις τον πόλεμον αυτόν εις τόσον πολλάς αποστολάς, τας οποίας άλλοι εθεώρουν απραγματοποιήτους, δικαιολογούν την ελπίδα της μαρτυρικής Ελλάδος πως η άμεσος και αποφασιστική επέμβασις θα διορθώσει την κατάστασιν». Ο δρόμος για τα Δεκεμβριανά και την εμφύλια σύγκρουση είχε ήδη ανοίξει.

Η ρήξη της Κατοχής: ΕΑΜ και Τάγματα Ασφαλείας

Ο πόλεμος και ιδιαίτερα η στρατιωτική κατοχή της χώρας βρήκαν εντελώς απροετοίμαστο και αποδιοργανωμένο το προπολεμικό πολιτικό σύστημα

Η αποσάθρωση του πολιτικού κόσμου, απότοκο τόσο των εσωτερικών εξελίξεων όσο και των ευρύτερων αλλαγών που συντελέστηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη λόγω της οικονομικής κρίσης και του εκφασισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών, έφτασε στην κορύφωσή της κατά την περίοδο της Κατοχής.

Ο πόλεμος και ιδιαίτερα η στρατιωτική κατοχή της χώρας βρήκαν εντελώς απροετοίμαστο και αποδιοργανωμένο το προπολεμικό πολιτικό σύστημα. Η αδυναμία των μεγάλων αστικών κομμάτων να συνδράμουν τον σκληρά δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό ανέτρεψε πλήρως τους πολιτικούς συσχετισμούς στη χώρα. Είναι ενδεικτικό ότι όλες οι σημαντικές αντιστασιακές οργανώσεις που εμφανίστηκαν στην Ελλάδα προήλθαν από πολιτικούς σχηματισμούς που είτε δημιουργήθηκαν κατά την περίοδο της Κατοχής είτε προέκυψαν από το μετασχηματισμό κομμάτων που είχαν μικρή εκλογική επιρροή κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.

Το «κόκκινο» σύνορο

Η ανατροπή των προπολεμικών πολιτικών δεδομένων αντανακλάται στη μετατόπιση της κύριας διαχωριστικής γραμμής από το εσωτερικό του αστικού πολιτικού κόσμου, στο σύνορο που τον χώριζε από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Ετσι, ενώ προπολεμικά ο κύριος πολιτικός ανταγωνισμός εκδηλωνόταν στο εσωτερικό του αστικού πολιτικού κόσμου ανάμεσα σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς, κατά τη διάρκεια της Κατοχής μετατοπίστηκε προς τα αριστερά και εκφράστηκε από τη διαμάχη ανάμεσα στις ΕΑΜικές και τις αντιΕΑΜικές δυνάμεις.

Αυτός ο μετασχηματισμός δεν είχε συγκυριακό χαρακτήρα, καθώς ήταν αποτέλεσμα των ριζικών αλλαγών που συντελέστηκαν σε επίπεδο αντιλήψεων και νοοτροπιών. Με άλλα λόγια, η αλλαγή της πολιτικής συμπεριφοράς στην κατοχική Αθήνα δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο των μετασχηματισμών που συντελέστηκαν σε επίπεδο κεντρικής πολιτικής σκηνής, αλλά και των σημαντικών ανατροπών που υλοποιήθηκαν στη βάση της ελληνικής κοινωνίας.

Το ΕΑΜ

Το γεγονός που μετέβαλε την πολιτική συνείδηση και άρα την πολιτική συμπεριφορά των κατοίκων της πρωτεύουσας κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν η εμφάνιση των αντιστασιακών οργανώσεων και ιδιαίτερα του ΕΑΜ. Κάτω από τις σκληρές συνθήκες της στρατιωτικής κατοχής, η πολιτική έκφραση πέρασε από τα πολιτικά κόμματα στις αντιστασιακές οργανώσεις, λαμβάνοντας τη μορφή της αντιστασιακής δράσης. Ανάμεσα σε αυτές, το ΕΑΜ, λόγω του κινηματικού χαρακτήρα του και της τεχνογνωσίας των προπολεμικών κομμουνιστών στην οργάνωση της πολιτικής δράσης σε συνθήκες παρανομίας, μετατράπηκε στο μαζικότερο και δυναμικότερο κομμάτι της ελληνικής Αντίστασης.

Οι πρόσφυγες

Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά του ΕΑΜικού αντιστασιακού κινήματος στην πρωτεύουσα. Οι πρόσφυγες ήταν το πλέον πολυπληθές και παράλληλα συμπαγές κομμάτι των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων στην Αθήνα. Εχοντας απολέσει σχεδόν το σύνολο των περιουσιών τους, δεν είχαν προλάβει, στα 18 χρόνια που είχαν μεσολαβήσει από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ν' ανασυγκροτηθούν οικονομικά. Επιπρόσθετα, ένα μεγάλο ποσοστό τους δεν είχε ακόμη ενσωματωθεί στην ελληνική κοινωνία, εξακολουθώντας να ζει κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά περιθωριοποιημένο. Οι πρόσφυγες αποτελούσαν συνεπώς ίσως το πιο ευάλωτο τμήμα τής σκληρά δοκιμαζόμενης ελληνικής κοινωνίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

Ο λιμός

Οταν λίγους μήνες μετά την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην πόλη ξέσπασε ο εφιαλτικός κατοχικός λιμός, οι πρόσφυγες βρέθηκαν απόλυτα εκτεθειμένοι στις καταστροφικές του συνέπειες. Σε αντίθεση με τους παλαιούς κατοίκους της πόλης, η αδυναμία πώλησης ακίνητης περιουσίας και αναζήτησης τροφίμων στην επαρχία, στους τόπους καταγωγής τους, τους έστρεψε μαζικά στη μοναδική στρατηγική επιβίωσης που μπορούσαν να υλοποιήσουν: τη συμμετοχή στο ΕΑΜικό, κυρίως, αντιστασιακό κίνημα, που με τις συνεχείς και δυναμικές κινητοποιήσεις του διεκδικούσε την επίλυση του επισιτιστικού προβλήματος.

Παράλληλα, οι τρόποι πολιτικής δράσης, που είχαν εισαγάγει οι κομμουνιστικές οργανώσεις στις προσφυγικές συνοικίες τη δεκαετία του 1930, απέκτησαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής άλλο χαρακτήρα και περιεχόμενο. Η συλλογική δράση με στόχο την άμεση επίλυση προβλημάτων της καθημερινότητας, από περιθωριακή πρακτική πολιτικής δράσης, στο Μεσοπόλεμο, μετατράπηκε σε κυρίαρχη μορφή, κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Οι εκατοντάδες λαϊκές επιτροπές, οι επιτροπές διεκδίκησης συσσιτίων, διανομής ενδυμάτων, φαρμάκων, ειδών καθαριότητας, οι διαρκείς παραστάσεις σε υπουργεία και άλλες υπηρεσίες, κατέστησαν τη συλλογική δράση κεντρικό στοιχείο της Αντίστασης και παράλληλα αποτέλεσαν χώρους και τρόπους πολιτικών διεργασιών.

Τάγματα Ασφαλείας

Πέρα από τον αγώνα για την επιβίωση, ακόμη μια από τις βασικές αιτίες που οδήγησαν στη μαζική ένταξη των προσφύγων στο ΕΑΜ ήταν η στοχοποίηση των προσφυγικών συνοικιών από την τελευταία κυβέρνηση δωσιλόγων του Ιωάννη Ράλλη. Οι πρόσφυγες είδαν πίσω από τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας τη συμμαχία προσωπικοτήτων από τα δύο κύρια αντίπαλα προπολεμικά πολιτικά στρατόπεδα, όπως του σφόδρα αντιβασιλικού στρατηγού Θεοδώρου Παγκάλου, του βασιλόφρονα Ιωάννη Ράλλη και του βενιζελικού Στυλιανού Γονατά. Ετσι σε επίπεδο συμβολισμών αλλά και ουσίας, η συμμαχία προσωπικοτήτων του αστικού πολιτικού χώρου στη δημιουργία των προδοτικών Ταγμάτων Ασφαλείας καθιστούσε το ΕΑΜ ως τη μοναδική αξιόλογη πατριωτική επιλογή.

Τα μπλόκα

Οι φόβοι των προσφύγων για τη στοχοποίησή τους από την τριανδρία Παγκάλου-Ράλλη-Γονατά αποδείχτηκαν σωστοί και μάλιστα με τραγικό τρόπο: όλα τα μεγάλα μπλόκα που σχεδιάστηκαν από αξιωματούχους του υπουργείου Εσωτερικών και της Χωροφυλακής και υλοποιήθηκαν από τα Ευζωνικά Τάγματα Ασφαλείας υπό την εποπτεία Γερμανών αξιωματικών, πραγματοποιήθηκαν σε προσφυγικές συνοικίες το καλοκαίρι του 1944: σε Νέα Ιωνία, Γούβα, Περιστέρι, Βύρωνα, Κατσιπόδι, Δουργούτη, Νέα Σμύρνη, Κοκκινιά και Καλλιθέα, σε διάστημα μόλις δύο μηνών θα συλληφθούν περίπου 10.500 και θα εκτελεστούν επί τόπου περίπου 430 άτομα.

Η πολιτισμική γεωγραφία των μπλόκων, η οποία καταδεικνύει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο ότι οι προσφυγικές συνοικίες βρίσκονταν στο επίκεντρο της αντιΕΑΜικής δράσης των Σωμάτων Ασφαλείας, ώθησε τους κατοίκους τους, είτε για λόγους προστασίας είτε για λόγους εκδίκησης, σε μαζική ένταξη στις ΕΑΜικές οργανώσεις.