Το σίγουρο είναι ότι ιδιαίτερα για το παράδειγμα της Αθήνας που θα δούμε παρακάτω, οι πάλαι ποτέ λαμπρές αρχαίες πόλεις μέσα στο πλαίσιο του αυτοκρατορικού ελέγχου της Κωνσταντινούπολης τόσο επί Βυζαντίου όσο και υπό την Οθωμανική διοίκηση, παρήκμασαν και παραδόθηκαν στο νέο ελληνικό κράτος φαντάσματα του εαυτού τους.
Αν όμως έπαιξε κάτι σημαντικό ρόλο στην αναβίωση της σημασίας της Αθήνας στα τέλη του 18ου και σε όλον σχεδόν τον 19ο αιώνα ήταν σίγουρα η αρχαιολογική της σημασία. Μια σημασία που έμμελε να έρθει στο φως ύστερα από αιώνες με αρρωγό το μερικώς άγνωστο στους πολλούς Grand Tour.
Με τον όρο Grand Tour αναφερόμαστε στα ταξίδια των νέων ευγενών της δύσης προς την Ιταλική χερσόνησο, ταξίδια επιμόρφωσης και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, ταξίδια τόσο επίδειξης όσο και απαράμιλλης ομορφιάς που κάθε νέος της εποχής δεν θα μπορούσε να διανοηθεί να μη συμμετέχει.
Αν όμως έπαιξε κάτι σημαντικό ρόλο στην αναβίωση της σημασίας της Αθήνας στα τέλη του 18ου και σε όλον σχεδόν τον 19ο αιώνα ήταν σίγουρα η αρχαιολογική της σημασία. Μια σημασία που έμμελε να έρθει στο φως ύστερα από αιώνες με αρρωγό το μερικώς άγνωστο στους πολλούς Grand Tour.
Με τον όρο Grand Tour αναφερόμαστε στα ταξίδια των νέων ευγενών της δύσης προς την Ιταλική χερσόνησο, ταξίδια επιμόρφωσης και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, ταξίδια τόσο επίδειξης όσο και απαράμιλλης ομορφιάς που κάθε νέος της εποχής δεν θα μπορούσε να διανοηθεί να μη συμμετέχει.
Μετά και τον θάνατο του Γιόχαν Ιωακείμ Βίνκελμαν (1768), του «πατέρα της κλασσικής αρχαιολογίας» το Grand Tour στράφηκε ανατολικά, έγινε, θα έλεγα Oriental Tour, πολυσήμαντη στάση του οποίοι δεν θα μπορούσε να μην αποτελεί η Αθήνα. Ας φανταστούμε, λοιπόν, ότι είμαστε μέρος του Grand Tour γύρω στα 1750, ποια Αθήνα αντικρίζουμε;
Η Αθήνα του 18ου αιώνα για τον περιηγητή είναι ένα επικίνδυνο μέρος, ένα μικρό χωριό της Αττικής που «βομβαρδίζεται» συχνά αυτήν την εποχή από τις επιδρομές τουρκαλβανών της Πελοποννήσου, μαστίζεται από την πείνα, λόγω της έλλειψης τροφίμων, την πανώλη και την ευλογιά που ξεσπούν στα τέλη της δεκαετίας του 1780.
Εκείνη, ωστόσο, την εποχή από την Αθήνα, περνούν και διαμένουν σημαντικές προσωπικότητες περιηγητών και ευρωπαίων στοχαστών όπως ο Φρανσουά Πουκεβίλ που μεταξύ άλλων για πρώτη φορά διατύπωσε τη θεωρία περί αλλοίωσης των αρχαιοελληνικών καταβολών του νεοέλληνα από τους «μπασταρδεμένους βαλκάνιους», ο Σατωμπριάν και φυσικά ο Λόρδος Βύρωνας. Στα στενά της «πόλης» η ελληνική γλώσσα ανακατευόταν με την τούρκικη, την αλβανική από τους αρβανίτες των χωριών της Αττικής λ.χ Ασπρόπυργος, Ελευσίνα ακόμη και με τη γλώσσα που μιλούσαν οι γύρω στις 30 οικογένειες Αιθιόπων και μαύρων, όπως μας περιγράφει ο Παναγής Σκουζές στο χρονικό της σκλαβωμένης Αθήνας: στα χρόνια του Χατζαλή (1841).
Εκείνη, ωστόσο, την εποχή από την Αθήνα, περνούν και διαμένουν σημαντικές προσωπικότητες περιηγητών και ευρωπαίων στοχαστών όπως ο Φρανσουά Πουκεβίλ που μεταξύ άλλων για πρώτη φορά διατύπωσε τη θεωρία περί αλλοίωσης των αρχαιοελληνικών καταβολών του νεοέλληνα από τους «μπασταρδεμένους βαλκάνιους», ο Σατωμπριάν και φυσικά ο Λόρδος Βύρωνας. Στα στενά της «πόλης» η ελληνική γλώσσα ανακατευόταν με την τούρκικη, την αλβανική από τους αρβανίτες των χωριών της Αττικής λ.χ Ασπρόπυργος, Ελευσίνα ακόμη και με τη γλώσσα που μιλούσαν οι γύρω στις 30 οικογένειες Αιθιόπων και μαύρων, όπως μας περιγράφει ο Παναγής Σκουζές στο χρονικό της σκλαβωμένης Αθήνας: στα χρόνια του Χατζαλή (1841).
Στα απομνημονεύματά του ο Σκουζές, επίσης, κάνει λόγο για 1.500 ελληνόφωνους, ορθόδοξες οικογένειες, 375 τούρκικες και 25 οικογένειες τουρκόγυφτων κυρίως σιδηρουργών. Τα νούμερα αυτά περιγράφουν την πληθυσμιακή κατανομή της Αθήνας στα χρόνια του Χατζαλή (Χατζή Αλή Χασεκή) του Βοεβόδα της Αθήνας.
Στην περίοδο της διακυβέρνησης της Αθήνας από τον Χατζή Αλή Χασεκή, η Αθήνα παρήκμασε δραματικά, η ελλιπής οργάνωση, η τυραννική διοίκηση από πλευράς του τοπικού άρχοντα και η αφελής προσέγγιση των προβλημάτων χριστιανών και μουσουλμάνων της πόλης, έδρασε καταλυτικά στην ερήμωσή της, στην αύξηση της κλεφτουριάς – απόρροια της φτώχιας- και φυσικά στην ενδυνάμωση του διαρκούς κινδύνου των τουρκαλβανικών επιδρομών και από τους Λεμπέσηδες της Σαλαμίνας (1771-72).
Στην περίοδο της διακυβέρνησης της Αθήνας από τον Χατζή Αλή Χασεκή, η Αθήνα παρήκμασε δραματικά, η ελλιπής οργάνωση, η τυραννική διοίκηση από πλευράς του τοπικού άρχοντα και η αφελής προσέγγιση των προβλημάτων χριστιανών και μουσουλμάνων της πόλης, έδρασε καταλυτικά στην ερήμωσή της, στην αύξηση της κλεφτουριάς – απόρροια της φτώχιας- και φυσικά στην ενδυνάμωση του διαρκούς κινδύνου των τουρκαλβανικών επιδρομών και από τους Λεμπέσηδες της Σαλαμίνας (1771-72).
Αν και ο βοεβόδας (ανώτατος φοροεισπράκτορας του σουλτάνου στην εκάστοτε περιοχή ευθύνης του) οικοδόμησε ένα υποτυπώδες τείχισμα για την απώθηση των επιδρομών, ο διαρκής ανταγωνισμός για την κατάληψη θέσεων ευθύνης και αξιωμάτων τον οδήγησε στον αποκεφαλισμό μετά από διαμαρτυρία σύσσωμων χριστιανών και μουσουλμάνων Αθηναίων προς την Υψηλή Πύλη (1795).
Στα τέλη, λοιπόν του 18ου αιώνα, μετά και τη γαλλική επανάσταση και τη νεοελληνική παιδεία που διαδόθηκε συστηματικά στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, ο νεοκλασικισμός και ο φιλελληνισμός που εκπορεύθηκε από αυτόν οδήγησαν στην «χαρτογράφηση» εκ νέου της Ελλάδας από τους δυτικούς. Μέρος πια και ίσως μια από τις σημαντικότερες στάσεις του Grand Tour αποτελούσε η Αθήνα, γεγονός που οδήγησε στο «wiedergeburt» την «αναγέννηση», την αναβίωση της αρχαίας ελληνικής κλασσικής τέχνης, παιδείας κ.ο.κ. Όλα αυτά τα αναφέρει στο κείμενό της «The role of archaeology in forming Greek national identity and its endorsement in European identity» η Όλγα Κατσιάρδη-Heiring.
Ο περιηγητής που φτάνει στην Αθήνα ακριβώς πριν την αυγή του 19ου αιώνα, βρίσκεται σε σύγχυση, δεν μπορεί να αντιληφθεί τι ακούει και τι βλέπει. Μπροστά του το λίκνο-σύμβολο του αρχαίου πολιτισμού ο ιερός βράχος της Ακρόπολης (Σερπεντζές- οθωμανική ονομασία του φρουρίου) και στους πρόποδές του φτώχια, πείνα, ερήμωση και εξαθλίωση. Θανατηφόρες επιδημίες και επιδρομές σκοτώνουν και διώχνουν καθημερινά πολλούς από τους κατοίκους της και εκεί που άλλοτε η αρχαία διδασκαλία μίλαγε ελληνικά, κυριαρχεί η αλβανική γλώσσα των αρβανιτών κατοίκων που αποτελούν την πλειοψηφία, κυρίως στα περίχωρα (Μαρκόπουλο, Ελευσίνα, Κακοσάλεσι, Ασπρόπυργος κλπ).
Ο περιηγητής που φτάνει στην Αθήνα ακριβώς πριν την αυγή του 19ου αιώνα, βρίσκεται σε σύγχυση, δεν μπορεί να αντιληφθεί τι ακούει και τι βλέπει. Μπροστά του το λίκνο-σύμβολο του αρχαίου πολιτισμού ο ιερός βράχος της Ακρόπολης (Σερπεντζές- οθωμανική ονομασία του φρουρίου) και στους πρόποδές του φτώχια, πείνα, ερήμωση και εξαθλίωση. Θανατηφόρες επιδημίες και επιδρομές σκοτώνουν και διώχνουν καθημερινά πολλούς από τους κατοίκους της και εκεί που άλλοτε η αρχαία διδασκαλία μίλαγε ελληνικά, κυριαρχεί η αλβανική γλώσσα των αρβανιτών κατοίκων που αποτελούν την πλειοψηφία, κυρίως στα περίχωρα (Μαρκόπουλο, Ελευσίνα, Κακοσάλεσι, Ασπρόπυργος κλπ).
Ο περιηγητής, ωστόσο, δεν μπορεί να αισθανθεί μόνος, μεγάλος αριθμός Ευρωπαίων βρίσκεται επίσης στον ίδιο χώρο, με την ίδια φιλοδοξία. Δεν αργούν επίσης με την αυγή του 1800 να ιδρυθούν και τα πρώτα δυτικοευρωπαϊκά προξενεία στην Αθήνα αλλά και ινστιτούτα κυρίως κατά τη δεύτερη δεκαετία και πριν την έναρξη του επαναστατικού αγώνα.
Η Αθήνα αυτήν την εποχή δεν ομοιάζει σε τίποτε με τις μεγάλες οθωμανικές πόλεις, που αν και δεν είναι πλήρως αστικοποιημένες και εμβαπτισμένες στο σύγχρονο όρο «άστυ», δεν «αφήνουν» το πλαίσιό τους να ξεφύγει κατά πολύ από αυτόν. Τι εννοώ; Γνωρίζουμε ότι η μετάβαση από την ύπαιθρο και τον αγροτικό τρόπο ζωής δεν ήταν ούτε μια βραχεία αλλά ούτε και μια εύκολη διαδικασία, χρειάστηκαν αιώνες προκειμένου η πόλη να προσλάβει τον χαρακτήρα που σήμερα μας είναι γνωστή, πάντα αναφερόμενοι στον Οθωμανικό χώρο.
Η Αθήνα αυτήν την εποχή δεν ομοιάζει σε τίποτε με τις μεγάλες οθωμανικές πόλεις, που αν και δεν είναι πλήρως αστικοποιημένες και εμβαπτισμένες στο σύγχρονο όρο «άστυ», δεν «αφήνουν» το πλαίσιό τους να ξεφύγει κατά πολύ από αυτόν. Τι εννοώ; Γνωρίζουμε ότι η μετάβαση από την ύπαιθρο και τον αγροτικό τρόπο ζωής δεν ήταν ούτε μια βραχεία αλλά ούτε και μια εύκολη διαδικασία, χρειάστηκαν αιώνες προκειμένου η πόλη να προσλάβει τον χαρακτήρα που σήμερα μας είναι γνωστή, πάντα αναφερόμενοι στον Οθωμανικό χώρο.
Για αιώνες αντιπραγματισμός και εγχρηματισμός συνυπήρχαν παρόλο που η σταθερή κυκλοφορία του νομίσματος προσπαθούσε να ενισχύσει τον δεύτερο. Επιπλέον τα αστικά επαγγέλματα διασταυρώνονταν για αιώνες με αυτά του βοσκού, του μυλωνά και του καλλιεργητή ακόμα και μες το τείχος της πόλης και παράδειγμα αυτού θα μπορούσε να αποτελεί και η ίδια η Αθήνα καθώς είναι γνωστό πως ο Λυκαβηττός αποτελούσε εκτός των άλλων και σημείο βοσκής μικρών κοπαδιών αιγοπροβάτων.
Ο περιηγητής όμως θα αντικρύσει ένα μεγάλο χωριό ακόμα και μες το πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μπορεί η πόλη κατά τον μεσαίωνα να είχε παραγκωνιστεί τόσο υπό την βυζαντινή όσο και υπό την λατινική (ισπανική) κυριαρχία, ωστόσο γνωρίζουμε πως η πόλη «εισήλθε» στην Οθωμανική εποχή με ένα απόθεμα περίπου 20.000 κατοίκων, απόθεμα που μειώθηκε με τους Αθηναίους κατά τα τέλη του 18ου αιώνα είτε να πεθαίνουν είτε να διασκορπίζονται.
Η Αθήνα παρήκμασε ακόμα πιο πολύ και ίσως να μην είχε ποτέ επιλεγεί ως πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους από τον Όθωνα αν τα απομεινάρια της αρχαίας της αίγλης δεν βρίσκονταν ακόμα εκεί – έστω και στην κατάσταση που βρίσκονταν – για να θυμίζουν την πόλη που κάποτε ήταν, κυρίως στους Ευρωπαίους περιηγητές και αρχαιοδίφες που την επισκέφθηκαν. Η αρχαιολογική σημασία της Αθήνας εν ολίγοις την έκανε πρωτεύουσα του σύγχρονου ελληνικού κράτους από μία ασήμαντη κωμόπολη του ελληνικού χώρου.
Σερπέζης Κωνσταντίνος, Βόλος 2021
Βιβλιογραφία: Παναγής Σκουζές. «Χρονικό της σκλαβωμένης Αθήνας: στα χρόνια του Χατζαλή» (απομνημονεύματα) πρ. Έκδοση 1841, επιμέλεια Γ. Βαλέτα (1948).
O.Katsiardi-Heiring. «The role of archaeology in forming Greek national identity and its endorsement in European identity.
The city of Athens under the rule of Turks. Touristomania
Συλλογικό έργο. «Ottoman Athens» Γεννάδιος Βιβλιοθήκη- Αμερικανική σχολή κλασικών σπουδών. Αθήνα 2019.
Halil İnalcık. «The Ottoman Empire. The classical age (1300-1600)». Weidenfeld & Nicolson 2013
Παπασταματίου Δ., Κοτζαγεώργης Φ. (2015). Ιστορία του νέου ελληνισμού κατά τη διάρκεια της οθωμανικής πολιτικής κυριαρχίας, Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά
Quataert D. (2007): Η οθωμανική αυτοκρατορία. Οι τελευταίοι αιώνες 1700-1922, Αθήνα: Αλεξάνδρεια
Γκαρά Ε., Τζεδόπουλος, Γ. (1995): Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην οθωμανική αυτοκρατορία, Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές, Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα
Κοτζαγεώργης Φ. (2019): Πρώιμη Οθωμανική Πόλη, Αθήνα: Βιβλιόραμα
Σερπέζης Κωνσταντίνος, Βόλος 2021
Βιβλιογραφία: Παναγής Σκουζές. «Χρονικό της σκλαβωμένης Αθήνας: στα χρόνια του Χατζαλή» (απομνημονεύματα) πρ. Έκδοση 1841, επιμέλεια Γ. Βαλέτα (1948).
O.Katsiardi-Heiring. «The role of archaeology in forming Greek national identity and its endorsement in European identity.
The city of Athens under the rule of Turks. Touristomania
Συλλογικό έργο. «Ottoman Athens» Γεννάδιος Βιβλιοθήκη- Αμερικανική σχολή κλασικών σπουδών. Αθήνα 2019.
Halil İnalcık. «The Ottoman Empire. The classical age (1300-1600)». Weidenfeld & Nicolson 2013
Παπασταματίου Δ., Κοτζαγεώργης Φ. (2015). Ιστορία του νέου ελληνισμού κατά τη διάρκεια της οθωμανικής πολιτικής κυριαρχίας, Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά
Quataert D. (2007): Η οθωμανική αυτοκρατορία. Οι τελευταίοι αιώνες 1700-1922, Αθήνα: Αλεξάνδρεια
Γκαρά Ε., Τζεδόπουλος, Γ. (1995): Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην οθωμανική αυτοκρατορία, Θεσμικό πλαίσιο και κοινωνικές δυναμικές, Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα
Κοτζαγεώργης Φ. (2019): Πρώιμη Οθωμανική Πόλη, Αθήνα: Βιβλιόραμα
